Szczypka Józef, pseud. i krypt.: Andrzej Graj, J.S., (js), (jsz), (JSZ), Obserwator (1934–1988), prozaik, krytyk literacki, edytor.
Ur. 13 III we wsi Słomka (obecnie dzielnica Mszany Dolnej, pow. limanowski), był najstarszym z siedmiorga dzieci Piotra (1908–1966), rolnika i stolarza, oraz Anny z domu Jamróz (ur. 1914). Brat S-i Stanisław oraz siostra Barbara (zm. 1994) zajmowali się amatorsko rzeźbą.
Dzieciństwo spędził S. w domu rodzinnym w Słomce; naukę rozpoczął ok. r. 1941 w szkole powszechnej w Mszanie Dolnej. Latem 1945, po pożarze rodzinnego domu w ostatniej fazie działań wojennych, rodzina przeniosła się na Ziemie Zachodnie; ojciec S-i otrzymał do zagospodarowania dom i niewielkie gospodarstwo rolne we wsi Bożków (pow. noworudzki) na Ziemi Kłodzkiej. S. ukończył tam szkołę podstawową; następnie uczył się w Kłodzku w Liceum Ogólnokształcącym im. Bolesława Chrobrego, gdzie w r. 1951 zdał maturę. Od t.r. studiował polonistykę na Uniw. Wrocł.; na studiach należał do Związku Młodzieży Polskiej. Debiutował w r. 1954 w wydawanym przez Stow. «Pax» „Wrocławskim Tygodniku Katolickim” („WTK” nr 7) recenzją z „Opowieści wybranych” Josepha Conrada pt. Książka o ludziach skrzywdzonych i upadłych; z pismem tym współpracował również jako rysownik. W r. 1955 ukończył studia polonistyczne, uzyskując magisterium na podstawie pracy Twórczość bajkopisarska Jana Lemańskiego (niewyd.), której promotorem był Bogdan Zakrzewski. T.r. rozpoczął studia plastyczne we wrocławskiej Państw. Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych i nawiązał współpracę z paksowskim tygodnikiem „Dziś i jutro”. Po cofnięciu stypendium przerwał studia i zatrudnił się 1 I 1956 jako redaktor techniczny w „WTK”; po kilku miesiącach został tam redaktorem działu literackiego, pracując pod kierunkiem m.in. Stanisława Grochowiaka i Władysława Terleckiego. Jako prozaik debiutował w „WTK” (1956 nr 50) opowiadaniem Mury i współpracował z tygodnikiem do r. 1958, m.in. pod pseud. Andrzej Graj. W r. 1956 publikował również w lubelskim „Tygodniku Katolickim”, w r. 1957 pisał do dwutygodnika „Poglądy”. W r. 1957 został członkiem Stow. «Pax», a w r.n. wstąpił do Stow. Dziennikarzy Polskich. Od r. 1960 współpracował z kolejnymi paksowskimi pismami: warszawskim tygodnikiem „Kierunki” oraz poznańskim miesięcznikiem „Życie i Myśl”. Opublikował w r. 1961 w Inst. Wydawniczym «Pax» opowiadania wspomnieniowe z dzieciństwa Bitwa pod baldachimem (W.), które zostały bardzo dobrze przyjęte przez krytykę, doceniajacą realistyczną obserwację oraz bogactwo stylów i gatunków. Odtąd przez całe życie publikował tamże. Na podstawie własnych przeżyć ogłosił w r. 1962 zbeletryzowany reportaż o osadnictwie górali beskidzkich na Dolnym Śląsku Dwa tysiące z hakiem (W.). T.r. został członkiem Związku Literatów Polskich oraz laureatem Nagrody Młodych im. Włodzimierza Pietrzaka. W monografii, będącej zarazem portretem literackim, Wejście w labirynt. Opowieść o młodości Stanisława Wyspiańskiego (W. 1963, wyd. 2, W. 1964), umiejętnie oddał tło obyczajowe epoki i przedstawił proces formowania się artysty. W r. 1963 współpracował z wrocławskim miesięcznikiem „Odra” oraz warszawskim paksowskim dziennikiem „Słowo Powszechne”.
W r. 1965 został S. służbowo przeniesiony do Warszawy na stanowisko kierownika redakcji literackiej „Kierunków”; wkrótce potem został zastępcą redaktora naczelnego tego tygodnika. Zamieszkał w podwarszawskim Pruszkowie. T.r. opublikował zbiór opowiadań Tajne zabawy (W.), które konfrontowały przeżycia bohaterów dziecięcych z okrucieństwem wojny, a w r. 1969 zebrał eseje poświęcone aktualnościom kulturalnym oraz recenzje literackie w tomie Powtórka z polskiego (W.). Od r. 1966 prowadził w „Kierunkach” stałą rubrykę podpisaną „Obserwator”, w l. 1968–71 pt. „Mój śpiew słowiczy”, a w l. 1972–3 pt. „Piórem obserwatora”; felietony te zebrał w tomie Niedobre Marysieńki (W. 1971). W Inst. Wydawniczym «Pax» kierował od r. 1973 redakcją literatury polskiej i niebawem został zastępcą redaktora naczelnego. W tomie szkiców Przypomnienia (W. 1975) opublikował rozprawy o pisarzach współczesnych, m.in. Marii Dąbrowskiej, Kazimierzu Brandysie, Tadeuszu Borowskim, Ance Kowalskiej. W r. 1976 został członkiem Zarządu Stow. «PAX». Opracował wspomnienia o poetach kręgu „Sztuki i Narodu” pt. W gałązce dymu, w ognia blasku... Wspomnienia o Wacławie Bojarskim, Tadeuszu Gajcym, Onufrym Bronisławie Kopczyńskim, Wojciechu Menclu, Zdzisławie Stroińskim, Andrzeju Trzebińskim (W. 1977). Wydał też poezje Teresy Bogusławskiej pt. „Wołanie z nocy. Wiersze najmłodszej poetki warszawskiej czasu wojny” (W. 1979). W r. 1978 otrzymał po raz drugi Nagrodę im. Pietrzaka. W publikowanym w „WTK” (1977 nr 1–52) Kalendarzu polskim (wyd. osobne W. 1979, wyd. 3, W. 1984) zebrał w układzie roku kościelnego polskie obyczaje kościelne i świeckie, ceremonie i rytuały, wraz z odwołaniem do polskiej literatury i sztuki. W „Kierunkach” (1979 nr 40–50, 1980 nr 1–6, wyd. osobne rozszerzone, W. 1980, wyd. 2, W. 1982 przekł. włoski 1981) ogłosił pierwszą polską biografię papieża Jana Pawła II pt. Droga do Rzymu; otrzymał za nią w r. 1980 po raz trzeci Nagrodę im. Pietrzaka. Opublikował Legendy polskie („WTK” 1979 nr 2–51/52 z przerwami, 1980 nr 2–30, 32 z przerwami), stylizowane na starą polszczyznę i gwarę góralską, łączące wiedzę o dziejach, obyczajach, wierzeniach i literaturze z żywą pamięcią (wyd. osobne W. 1983).
Po wprowadzeniu 13 XII 1981 stanu wojennego został S. usunięty ze stanowiska zastępcy redaktora naczelnego Inst. Wydawniczego «Pax», ale pracował tam nadal jako redaktor. Nie wstąpił do reaktywowanych przez władze Związku Literatów Polskich i Stow. Dziennikarzy PRL. Opatrzone przez niego wstępem „Suplikacje czasu wojny. Antologia polskiej poezji religijnej 1939–1945” (W. 1983), zawierały m.in. pierwsze publikacje krajowe wielu poetów emigracyjnych i zostały wysoko ocenione przez krytyków. S. napisał też posłowia do „Królowej Jadwigi” Lucjana Rydla (W. 1984, W. 1997) oraz „Książeczki. Opowiadań starego kaprala” Jana Bielatowicza (W. 1986). W „Kierunkach” (1987 nr 16–24, 26–51/52, 1988 nr 1–16) publikował drugą część biografii Jana Pawła II pt. Rodowód. Chory od końca r. 1987 na raka wątroby, zmarł 17 II 1988 w Pruszkowie i tam 20 II został pochowany.
W małżeństwie zawartym 23 VI 1957 z Heleną Marią Dominiak, córką Józefa, majora w II Korpusie Polskim Władysława Andersa, miał S. dwie córki: Katarzynę, inżyniera na Politechn. Warsz., oraz Magdalenę, doktora biochemii.
Niedokończony Rodowód opublikowano w r. 1989 pt. Jan Paweł II – Rodowód (W., wyd. 3, W. 1991). Również w r. 1989 ukazały się dzienniki „Snu otwieranie” Zygmunta Łączkowskiego, w opracowaniu i z posłowiem S-i.
Biografie zagórzańskie XX wieku, Wr.–Mszana Dolna 1995; Nowy Korbut (Słownik Pisarzy), II; Współcz. pol. pisarze, VIII; – Jończyk S., Nagroda młodych, „Kierunki” 1962 nr 47; Piotrowski A., Nagroda im. Włodzimierza Pietrzaka po raz XV. Nagroda w dziedzinie twórczości młodych, „Słowo Powsz.” 1962 nr 277; – [Rec. Bitwy pod baldachimem]: „Kierunki” 1961 nr 41 (S. Jończyk), „Odra” 1962 nr 1 (Z. Kubikowski), „Twórczość” 1962 nr 4 (A. Piotrowski); [Rec. Drogi do Rzymu]: „WTK” 1980 nr 19 (J. Wagner), „Życie i Myśl” 1981 nr 4 (A. Cymer); [Rec. Dwóch tysięcy z hakiem]: „Twórczość” 1963 nr 2 (A. Werner); [Rec. Kalendarza polskiego]: „Słowo Powsz.” 1980 nr 66 (Z. Szuba), „WTK” 1980 nr 11 (Z. Zdrojkowska); [Rec. Legend polskich]: „Nowe Książki” 1982 nr 10 (S. Zieliński), „Liter. Lud.” 1986 nr 2 (R. Sulima); [Rec. Powtórki z polskiego]: „Życie i Myśl” 1967 nr 3 (E. Szonert), 1970 nr 5 (S. Jończyk); [Rec. Przypomnień]: „Kierunki” 1970 nr 23 (K. Narutowicz), 1975 nr 51/52 (Z. Irzyk), „Nowe Książki” 1976 nr 14 (K. Wolff); [Rec. Rodowodu Papieża Jana Pawła II]: „Kierunki” 1990 nr 5 (T. Swat), „Nowe Życie” 1988 nr 10 (M. Bajer); [Rec. Suplikacji czasu wojny]: „Kierunki” 1983 nr 34 (W. Smaszcz), „Literatura” 1983 nr 9 (K. Pieńkosz), „Nowe Książki” 1983 nr 11 (J. Święch); [Rec. Tajnych zabaw]: „Kierunki” 1965 nr 38 (E. Szonert); [Rec. W gałązce dymu, w ognia blasku...]: „Nowy Wyraz” 1978 nr 4 (A. Adamiak); [Rec. Wejścia w labirynt]: „Kierunki” 1964 nr 2 (Z. Irzyk), „Odra” 1964 nr 5 (J. Gawlik), „Więź” 1964 nr 9 (T. Żóciński); – „Zesz. Muz. Ziemi Kłodzkiej” 1994 z. 5 (T. Machoń); „WTK” 1978 nr 551 (wywiad ze S-ą); – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1988: „Kierunki” nr 9–12, „Nowe Życie” nr 10 (M. Bajer), „Odrodzenie” nr 10, „Polityka” nr 9, „Słowo Powsz.” nr 35–36, „Tyg. Powsz.” nr 12 (B. Mamoń), „Więź” nr 6; – USC w Pruszkowie: Akt zgonu S-i, nr 109/88; – Mater. w posiadaniu autora: Koresp. z Inst. Wydawniczym «PAX» w W.; – Informacje żony S-i, Heleny Szczypki z Pruszkowa, oraz Mirosławy Sztark z Arch. Uniw. Wrocł.
Władysław Maciejczak